صلاحیت ذاتی و محلی دادگاه‌های خانواده

صلاحیت ذاتی و محلی دادگاه‌های خانواده

مریم احمدی فالحی

موسسه حقوقی و داوری بین المللی فرصت

دادگاه‌های خانواده سابقاً شعبی از دادگاه‌های عمومی بودند که در حوزه‌های قضایی شهرستان به رسیدگی به امور و دعاوی خانوادگی اختصاص داشتند اما پس از تصویب قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ دادگاه خانواده در شمار دادگاه‌های اختصاصی قرار گرفت. باید توجه داشت که تشکیل دادگاه خانواده در حوزه قضایی شهرستان الزامی و در حوزه قضایی بخش اختیاری است. رئیس قوه قضائیه ممکن است به تناسب امکانات در حوزه قضایی بخش نیز دادگاه خانواده تشکیل دهد. دادگاه خانواده متشکل از یک قاضی است که ممکن است رئیس یا دادرس علی‌البدل باشد. بنابراین در دادگاه خانواده وحدت قاضی ملاک است. شعب دادگاه خانواده دارای قاضی مشاور زن هستند؛ قاضی مشاور اقدام به صدور رای نمی‌کند و نظر او صرفاً مشورتی است.

نکته قابل توجه در خصوص دادگاه‌های خانواده، صلاحیت این دادگاه‌ها در رسیدگی است. در خصوص صلاحیت ذاتی باید گفت که دعاوی ذیل شامل صلاحیت ذاتی دادگاه خانواده هستند یعنی تمامی دعاوی در خصوص این موضوعات باید مستقیماً به دادگاه خانواده برده شود:

1. نامزدی و خسارات ناشی از برهم زدن آن؛

2. نکاح دائم، موقت و اذن در نکاح؛

3. شروط ضمن عقد نکاح؛

4. ازدواج مجدد؛

5. جهیزیه؛

6. مهریه؛

7. نفقه زوجه و نفقه اقارب؛

8. اجرت‌المثل ایام زوجیت؛

9. تمکین و نشوز؛

10. طلاق، رجوع از طلاق، فسخ و انفساخ نکاح، بذل مدت و انقضای آن؛

11. حضانت و ملاقات طفل؛

12. نسب،

13. رشد، حجر و رفع آن

14. ولایت قهری، قیمومت، امور مربوط به ناظر و امین اموال محجوران و وصایت در امور مربوط به آنان؛

15. امور راجع به غایب مفقودالاثر؛

16. سرپرستی کودکان بی‌سرپرست؛

17. اهدای جنین؛

18. تغییر جنسیت.

اگر در مکانی دادگاه خانواده تشکیل نشده باشد؛ در صورتی که حوزه قضایی شهرستان فاقد دادگاه خانواده باشد، دادگاه عمومی حقوقی آن شهرستان به امور و دعاوی خانوادگی رسیدگی می‌کند و اگر حوزه قضایی بخش فاقد دادگاه خانواده باشد دادگاه عمومی بخش به امور و دعاوی خانوادگی رسیدگی می‌کند مگر دعاوی راجع به اصل نکاح (دائم، موقت، رجوع) و انحلال آن (اعم از طلاق، فسخ، انفساخ نکاح، بذل مدت، انقضای مدت) که باید در دادگاه خانواده نزدیک‌ترین حوزه قضایی رسیدگی شود. این شامل صلاحیت ذاتی دادگاه‌های خانواده بود که به دلیل آمره بودن آن تراضی برخلافشان امکان پذیر نیست.

پس از آن‌که با اعمال قوانین مربوط به صلاحیت ذاتی؛ مشخص شد که دعوا باید به چه دادگاهی برده شود نوبت به اعمال قوانین ربوط به صلاحیت محلی(نسبی) است. قوانین مربوط به صلاحیت محلی، تکمیلی هستند و تراضی برخلاف آن‌ها ممکن است. در واقع پس از اینکه دادگاه خانواده براساس صلاحیت ذاتی، صالح شناخته شد باید دید دادگاه کدام حوزه قضایی بر اساس صلاحیت محلی برای رسیدگی صالح است.

در تشخیص صلاحیت محلی دادگاه خانواده باید دید که خواهان چه کسی است زیرا زن یا مرد بودن خواهان در برخی دعاوی می‌تواند تفاوت ایجاد کند.

اگر خواهان مرد باشد مانند قواعد عام آیین دارسی مدنی برای طرح دعوا باید به محل اقامتگاه خوانده مراجعه کند که معمولا همان اقامتگاه زوجه است.

اما اگر خواهان زن باشد با دو مورد مواجه‌ایم:

اگر زوجه دعوای مطالبه مهریه‌ای که مال غیر منقول است را داشته باشد باید به دادگاه محل وقوع ملک مراجعه کند ولی اگر دعوای زوجه سایر مواردی که به آن‌ها اشاره شد مثل طلاق، شروط ضمن عقد، مهریه منقول، نفقه و غیره باشد؛ زوجه مخیر است در هریک از دادگاه های محل سکونت خود یا محل سکونت زوج طرح دعوا کند. البته اگر بین این دو سکونت‌گاه یکی دارای دادگاه خانواده و دیگری فاقد دادگاه خانواده باشد به نظر می‌رسد زن مکلف است در محلی که دادگاه خانواده دارد طرح دعوا نماید. البته باید این نکته را در نظر داشت که دعوای مربوط به اصل نکاح و بطلان آن تابع این قسمت نیست زیرا زمانی که اصل رابطه زوجیت زن و مرد مورد اختلاف است و شامل مصادیق ناشی از نکاح نیست پس باید مثل قواعد صلاحیت آیین دادرسی مدنی عمل کرد. همچنین در خصوص دعاوی نامزدی و طلب خسارات آن، چون رابطه زوجیت بین زن و مرد ایجاد نشده (مثل دعوای اثبات یا بطلان نکاح که در ایجاد علقه زوجیت شک وجود دارد) دادگاه صالح طبق قواعد عام دادگاه محل اقامت خوانده است. بنابراین این نتیجه را می‌توان گرفت که صلاحیت محلی دادگاه خانواده تنها در خصوص روابط فی‌مابین زوجین است و موارد دیگر مثل نسب، رشد، حجر، اثبات نکاح، بطلان نکاح و نفقه اقارب تابع قواعد آیین دادرسی مدنی خواهد بود.

حال اگر یکی از زوجین مقیم خارج از کشور باشد صلاحیت محلی به این شکل است که:

دادگاه محل اقامت آن طرفی که در ایران مقیم است صالح خواهد بود و اگر هر دو طرف مقیم خارج باشند و یکی از آنان در ایران محل اقامت موقت داشته باشد، دادگاه همان محل صالح است و اگر هر دو در ایران محل سکونت موقت داشته باشند، دادگاه محل سکونت موقت زوجه صالح است.

اگر هر دو مقیم خارج باشند و هیچ یک حتی موقتاً در ایران سکونت‌گاه نداشته باشند دادگاه خانواده شهرستان تهران صالح است مگر زوج و زوجه توافق کنند دعوا در محل دیگری طرح شود.

اگر دعاوی متعددی از سوی زوجین علیه یک‌دیگر در صلاحیت دادگاه خانواده در حوزه‌های مختلف، طرح شود، دادگاه صالح دادگاهی است که دادخواست مقدماً به آن تحویل شده است و اگر دادخواست‌ها در یک روز تحویل داده شده باشند دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به دعوای زوجه را دارد به همه دعاوی رسیدگی می‌کند.

در ماده ۳۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲ آمده است که دادگاه صالح برای رسیدگی به امور مربوط به نگه‌داری کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست دادگاه محل اقامت درخواست کننده (خواهان) است.

برای مطالعه قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ اینجا کیلیک کنید.

مقالات دیگر : طرح جامع داوری