حقوق حیوانات خانگی در ایران
مریم احمدی فالحی
موسسه حقوقی و داوری بین المللی فرصت
مواجهه انسان و حیوان یک مسئله کاملاً قدیمی است و در واقع با مطالعه تاریخ متوجه می‌شویم که برخی گونه‌های حیوان قبل از انسان می‌زیسته‌اند و آبا و اجداد برخی از گونه هایی هستند که اکنون آنها را در آکواریوم‌ها باغ‌وحش‌ها و مستندهای طبیعت مشاهده می‌کنیم. قبل از اهلی کردن حیوانات، انسان و حیوان رابطه دشوار و تعریف ناشدنی در کنار یک‌دیگر داشتند. برای بعضی از حیوانات انسان در رأس هرم غذایی بود و در مقابل، برخی از حیوانات نیز انسان را شکار می کردند.
این داستان ادامه داشت تا انسان امروزی راز اهلی کردن حیوانات را آموخت. در کتاب «انسانِ خردمند» یووال نوح هراری، انسان هوشمند (Homo sapiens تنها گونه باقی مانده انسان) حدود ۱۲ هزار سال پیش به اهلی کردن گیاهان و حیوانات پرداخت و این گذار آرام آرام شکل گرفت زیرا انسان راز اهلی کردن همه حیوانات و گیاهان را به یکباره بلد نشد و در برخی مواقع هزاران سال راه پیمود تا به اهلی کردن گونه‌های مختلف رسید. در همین کتاب نیز آمده است که انقلاب‌های کشاورزی در نقاط مشخصی مثل خاورمیانه چین و امریکای مرکزی صورت گرفت و در نقاطی مثل استرالیا و امریکای جنوبی این اتفاق نیفتاد و دلیلش را نیز اینگونه توضیح داده است که بیشتر گونه‌های گیاهی و حیوانی را نمی‌توان اهلی کرد مثلا انواعی از قارچ‌ها یا حیواناتی مثل ماموت‌ها. بله با علم آن روزگار امکان پذیر نبود و البته کماکان انسان خردمند بر همین باور است که برخی گونه‌ها رام نشدنی هستند زیرا برخی حیوانات و گیاهان بعد از هزاران سال هنوز با انسان سازگار نشده‌اند و عملکرد بهتری در طبیعت وحشی دارند.
انسان امروزی با این که می‌تواند تقریباً هر چیز را بکارد و کشت کند هنوز هم سختی‌های فراوان را بابت یافتن ترافل کوهی که نوع قارچ است، می‌کشد و بابت ذره‌ای از آن در غذا قیمت‌های گزاف پرداخت می‌کند با اینکه می‌تواند انواع مختلفی از قارچ را پرورش دهد، عقیده دارد قارچ پرورش یافته جای گونه وحشی آن را نمی‌گیرد و این مسأله در خصوص حیوانات هم صادق است انسان دریافته که هر چقدر تلاش کند تا حیوانات را وارد محل زندگی خود، باغ وحش‌ها یا سیرک‌ها کند باز هم رفتار کلی برخی تغییر نکرده و وحشی باقی می مانند. انسان دو‌پا تا هزاره‌های بعد از اولین اهلی کردن‌ها همچنان در برابر بسیاری از حیوانات بی‌دفاع مانده است و چنین است که گزارش‌هایی در خصوص حمله خرس‌های بزرگ قهوه‌ای یا ببرهای بنگال به انسان‌ها یا فوت بسیاری بر اثر نیش مار در هر سال وجود دارد. البته این چنین نیست که انسان نتواند تمام حیوانات را از بین ببرد و یا نتواند تمام مارها را از محل سکونت انسان‌ها دور کند، انسان در طول جنگ‌های جهانی و سپس جنگ سرد نشان داده است که قابلیت از بین بردن کره زمین را نیز دارد! اما انسان هوشمند اکنون دریافته است که از انقراض گونه‌های حیوانی و جانوری بر حذر باشد چرا که هر تغییر در اکوسیستم ممکن است به تهدیدی برای بشر تبدیل شود. این خودخواهی انسان هوشمند در مورد برداشت بیشتر از طبیعت او را بر آن داشته تا تلاش کند از راه‌های مختلف محیط زیست را زنده نگه دارد.
حیوانات در ادیان مختلف:
اگر به عقب برگردیم با باورهای دینی مواجه می‌شویم که در خصوص حیوانات عقایدی را به وجود می آورد که حتی اثرش کماکان در جوامع وجود دارد بر اساس باورهای کاتولیک، حیوان شعور ندارد و درد را حس نمی‌کند. حیوان در تمام بحث‌های فلسفی حتی جوامع متمدن باستان نظیر یونان در درجه پایین‌تر از انسان قرار داشته است. در واقع رفاقت بین انسان و حیوان نوعی سلطه بر حیوان از سوی انسان به نحوی به دلیل بهره‌کشی از حیوان است. انسان هوشمند ماقبل تاریخ بدون تأثیر فلاسفه و الهییون گوسفند و بز را اهلی نمود و آن را به یکی از منابع غذایی خود تبدیل کرد. شاید بتوان گفت اولین جایی که در رابطه با انسان و حیوان قواعدی وضع شده است دین باشد در ادیان اسلام و مسیحیت سلطه انسان بر حیوان تایید شده است. در اسلام احادیث بسیاری از سوی معصومین وجود دارد که سفارش به خوش‌رفتاری با حیوانات می‌کنند.
کنوانسیون‌های بین‌المللی راجع به حیوانات:
در خصوص رفتار انسان با حیوان در سال‌های اخیر بحث‌های بسیاری بوده است. بسیاری از گونه‌ها در خطر انقراض قرار دارند و سازمان‌های بین‌المللی در صددند تا قوانین بین‌المللی در این خصوص وضع کنند تا محیط زیست را نجات دهند. به هر حال برای انسان جدای از اینکه وارد بحث های فلسفی و تکوینی در خصوص حیوانات شود حفظ محیط زیست بسیار مهم است و حیوانات هم جزئی از محیط زیست و تعادل طبیعت هستند. در واقع این انسان از این تعادل را به هم میزند و دولت‌ها در تلاشند تا با وضع کنوانسیون‌های بین‌المللی و قوانین داخلی این تعادل و محیط زیست برگردانند. معاهداتی در زمینه فوک های دریایی خزدار و خرس های قطبی، موافقت‌نامه‌های در زمینه صید نهنگ، فیل‌ها و گونه‌های در معرض خطر و گونه‌های مهاجر وحشی در سطح بین المللی وجود دارد اما به نظر می‌رسد در حفظ گونه‌های روی خشکی که در قلمرو کشورها هستند، قوانین داخلی کارآمد‌تر و بسیار قوی‌تر باشندزیر سیستم جزایی کشورها پشت آن است.
هنوز از شروع بزرگترین بحران این سال‌ها مدت زمان زیادی نگذشته است و در واقع بحران این روزهای جهان که بیماری کووید –۱۹ است به برخورد انسان و حیوان برمی‌گردد و این اولین بار هم نیست که نزدیک شدن به دنیای حیوانات برای انسان گران تمام شده است انواع ویروس‌های کرونا، آنفولانزا و حتی بیماری ایدز ناشی از نزدیک شدن بیش از حد انسان به محیط زندگی حیوانات است.
قوانین در سطح ملی:
تلاش‌ها اما در سطح ملی در خصوص برخورد با حیوانات به طور واضح متفاوت است و در برخی از کشورها تحقیقات پزشکی و آرایشی بر میمون‌های بزرگ ممنوع است در مقابل در برخی از کشورها مثل چین تجارت قسمت‌هایی از بدن جانوران مختلف آزاد است و شکار انواع گونه‌ها غیرقانونی نیست. اتحادیه اروپا در بالاترین سطح حمایت از حیوانات قرار دارد اما در کشوری مثل چین باورهای قدیمی یا بر پایه طب سنتی در حدی است که حتی مزارعی برای پرورش گونه های وحشی از حیوانات دارند تا کشته و به مصرف پزشکی و خوراکی برسانند که بعضاً در خطر انقراض هستند.
قوانین حامی حیوانات در ایران:
حال به کشور خود می‌پردازیم که دارای گونه‌های منحصر به فرد حیوانات که البته چند تایی هم در خطر انقراض قرار دارند از جمله پلنگ و یوزپلنگ ایرانی، گوزن زرد ایرانی، گور ایرانی، خوک دریای خزر، خرس سیاه آسیایی و غیره. در اوایل قرن بیستم ایران، ببر ایرانی را برای همیشه از دست داد و همچنین شیر ایرانی(آسیایی) نیز در ایران منقرض شد که البته در سال ۹۸ در طی توافق‌هایی با باغ‌وحش‌های اروپایی و باغ وحش ارم به ایران بازگشته و تحت محافظت است. قوانینی برای جلوگیری از شکار غیرقانونی در ایران وضع شده ( نظیر قانون صید و شکار مصوب 1346 ، قوانین مربوط به مناطق محافظت شده و لیست گونه‌های تحت حفاظت) و محیط‌بانان و جنگلبانان بسیاری برای مبارزه با شکارچیان غیرقانونی در مناطق حفاظت شده و در دفاع از محیط زیست جان خود را از دست داده‌اند. اما ظاهرا این قوانین نتوانسته‌اند از جلوی قاچاق حیوانات را در ایران بگیرند. از شکار غیر قانونی در برخی مناطق تا خرید و فروش گونه‌های تحت حفاظت و حتی ورود غیرقانونی برخی از حیوانات به ایران که برخی نیز بومی ایران نبوده و فعالان محیط زیست و دانشمندان این حوزه را نگران کرده است چون به نظر آنها وقتی حیوان بومی منطقه نباشد و به آن‌جا آورده شود در صورت زاد و ولد می‌تواند حیات اکوسیستم را به خطر بیاندازد یکی از این حیوانات راکون است. فعالان محیط زیست همیشه در حال ابراز نگرانی در این خصوص بوده و یکی از درخواست‌های آنان وضع قوانین سخت‌تر برای برخورد با خرید و فروش حیوانات وحشی در این بازار سیاه در ایران بوده‌اند. مثلاً خرید و فروش سنجاب در ایران غیرقانونی است اما در ایران بعضی آن را به عنوان حیوان خانگی نگهداری می‌کنند.
مسأله اگزاتیک پت‌ها به بحران محیط زیستی در ایران تبدیل شده است که خطراتی در پی دارد، از انتقال بیماری تا بر هم زدن آرامش سایر افراد. اما آیا این شامل همه حیوانات می شود؟ اگزاتیک پت‌ها حیواناتی هستند که اصالتاً وحشی هستند و تمایل کمتری به سازگاری با محیط انسانی و زندگی با انسان دارند. در طی شرایطی انسان‌ها تلاش می‌کنند تا آنها را مثل حیوان خانگی نگه دارند. باید گفت که معمولاً عمر حیوانات در محل زندگی انسان‌ها کمتر از محل زندگی طبیعی خودشان است.
در این رابطه مجلس طرحی را تصویب نموده موسوم به طرح «صیانت از حقوق عامه در مقابل حیوانات مضر و خطرناک» که شامل چند ماده است و قرار است این مواد را به کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، تعزیرات الحاق نمایند. بسیاری به این مواد اعتراض نموده و حتی کارزارهایی در مخالفت با آن راه انداختند. طی چند ماه اخیر برخورد نیروهای انتظامی با کسانی که حیوان خانگی داشتند به ویژه سگ‌ها اعتراضاتی به دنبال داشت و مدافعان این طرح حیوانات خانگی را در زندگی شهرنشینی باعث آزار و اذیت همسایگان و عموم مردم می‌دانند. این در حالی است که در برخی از مناطق شهری تعداد سگ‌ها وگربه‌های ولگرد به قدری زیاد شده که بسیار بیشتر از حیوانات خانگی دردسرساز است و کسی در قبال آنها مسئولیتی را نمی‌پذیرد. در مقدمه این طرح آمده است که حمل و نگهداری و خرید و فروش و گرداندن حیوانات موضوعِ طرح، یکی از معضلات و مشکلات مخرب اجتماعی است و باعث بروز مشکلاتی گردیده است نظیر هراس از حیوانات مزبور، صدمه روحی و روانی برای شهروندان، مزاحمت برای سالمندان کودکان و بانوان که حتی منجر به صدمات جسمی مانند زمین خوردن و یا حتی سقط جنین شده است. آسایش محیط‌های آپارتمانی و بروز نزاع، تحمیل هزینه‌های سنگین نگهداری از این حیوانات بر خانواده و جامعه، نجس سازی معابر عمومی ، تغییر سبک زندگی ایرانی–اسلامی ، انس گرفتن با حیوانات به جای روابط خانوادگی و بیماری‌های مسری بین حیوان و انسان از جمله این مشکلات است. بسیاری از مخالفین معتقدند که این طرح تنها از پدیده سگ هراسی نشأت گرفته است زیرا سایر حیواناتی که در طرح آمده است امکان گرداندن در سطح شهر را ندارند و این در حالی است که سگ‌های خانگی کمترین خطر را برای اطرافیان دارند.
به هر حال در این طرح نام تعدادی حیوانات آمده است که شامل کروکودیل (تمساح)، لاک‌پشت، مار، سوسمار گربه، موش، خرگوش، سگ و سایر حیوانات نجس‌العین ومیمون هستند. به نظر می‌رسد که نام بسیاری از حیوانات در این طرح خالی است. مثلا نامی از هیچ کدام از پرندگان در این لیست نیست که هم تولید سرو صدا کرده و هم بیماری مشترک با انسان دارند و یا نام برخی از گونه های حیوانی که در بازار ایران قاچاقی خرید و فروش می شوند مثل شیر و پلنگ وجود ندارد این درحالی است که برخی از خبرگزاری‌های معتبر فارسی اذعان کرده اند که «گردش مالی بازار خرید و فروش حیات وحش بسیار بالاست؛ به طوری که به گفته رئیس مرکز فوریت‌های سایبری یگان حفاظت محیط زیست، قاچاق حیات وحش دومین بازار پرسود پس از مواد مخدر است.» این خبرگزاری‌ها منتشر نموده‌اند که باغ‌وحش‌ها بارداری گربه‌سانان عظیم‌الجثه را به ارگان‌های بالاتر خبرنداده و توله‌های آنها را به قیمت‌های گزاف به متمولین می‌فروشند چون بسیاری از آنها دوست دارند در باغ‌های شخصی خود از شیر و پلنگ نگهداری کنند که این امر در جای خود فاجعه‌ای محیط زیستی است. بدین جهت به نظر می‌رسد جای نام این گربه‌سانان در مواد جدید خالی است. حتی سازمان‌های محیط زیستی از خطرات موجودات کوچک‌تری نیز سخن گفته‌اند مثلاً خطر رهاسازی ماهی قرمز در رودخانه‌ها توسط مردم در نوروز که در ایران آن را بر سفره هفت سین می‌گذارند جدی اعلام شده است زیرا در محیط رودخانه رشد کرده و برای ماهی‌های بومی رودخانه خطرناک است ولی تاکنون مرجعی اقدام به گوشزد در این مورد نکرده است.
در نهایت در این مصوبه مشخص شده کمیته‌ای با مسئولیت دادستانی شهرستان از نمایندگان چند ارگان تشکیل شده تا درخواست برخی اشخاص حقیقی یا حقوقی که می‌خواهند حیوانات موضوع قانون را نگهداری کند مورد بررسی قرار دهد و مقرر شده تا اتحادیه صنف مشاورین املاک نیز ممنوعیت نگهداری حیوانات موضوع این قانون را جهت اطلاع موجرین و مستاجرین در قراردادهای اجاره بگنجاند. در صورت حمل و گرداندن حیوانات موضوع این قانون با وسایل نقلیه مالک یا حامل حیوان مجازات نقدی دارد؛ همچنین راننده نیز به جزای نقدی محکوم می شود و خودروی مربوطه نیز توقیف خواهد شد.
این مصوبه در حالی به تصویب رسیده که تصمیم کارآمدی در خصوص حیوانات ولگرد خیابانی که عموماً سگ و گربه هستند گرفته نشده و غالباً با کشتار سگ‌های ولگرد مواجه هستیم زیرا بودجه‌ای برای تنظیم جمعیت و عقیم‌سازی و ساختن پناهگاه و نگهداری این حیوانات در نظر گرفته نشده است. بسیاری معتقدند که آوردن نام این حیوانات در کنار هم بدون در نظر گرفتن دسته بندی خاصی نظری غیر کارشناسانه است و حیواناتی مثل سگ و گربه در قیاس با کروکودیل و مار نیستند. البته این نظر چندان بی‌راه هم نیست زیرا اولین حیوانی که اهلی شده سگ بوده و سگ با اینکه از نظر باورهای اسلامی نجس به شمار می‌آید اما در عصر حاضر دیگر حیوان وحشی به شمار نمی‌رود و کاملا با انسان آشناست. در سوره کهف آیات ۱۸ و ۲۲ از سگی سخن گفته شده که به همراه اصحاب کهف به خواب ۳۰۹ ساله می‌رود و در آیه ۱۸ همین سوره بیان شده است که سگ با دستانی گشوده به خواب رفته که گویی نگهبانی می‌دهد. گربه نیز خیلی زودتر از چهارپایانی نظیر اسب، الاغ و شتر اهلی شده است.
به نظر می‌رسد که مواد این قانون نیاز به بررسی کارشناسانه بیشتری داشته و شاید منطقی تر برسد بگوییم حتی اگر سگ و گربه داشتن جرم باشد، نگهداری برخی گونه‌های دیگر و یا خرید و فروششان مجازات سنگین‌تری بطلبد زیرا عرفاً ترس از مار، تمساح و شیر از سگ و گربه به مراتب بیشتر است و حتی برخی از مردم در طول عمرشان ممکن است مار یا تمساح را از نزدیک ندیده باشند. هر چند ممکن است جرم انگاری اخیر در برخی موارد مفید واقع شود اما تصویب قوانینی سخت و در زمینه حیوانات وحشی و خرید و فروش آنها و تنظیم قواعدی در خصوص حیواناتی که بدون صاحب و آزادانه در محیط زندگی انسان ها پرسه میزند بیشتر مورد نیاز است.
دولت در سال‌های اخیر و پس از انتشار ویدئوهای حیوان آزاری طرحی را تقدیم مجلس نمود موسوم به لایحه حمایت از حیوانات (برای مطالعه کیلیک کنید.) که سرنوشت این طرح هنوز در مجلس مشخص نیست و ظاهرا مصوبه جدید از آن پیشی گرفته است و جالب اینجاست که دسته بندی حیوانات در این لایحه و مصوبه اخیر اصلا با هم هماهنگ نیست. در لایحه حمایت از حیوانات سعی بر آن بوده یک دسته‌بندی علمی از حیوانات بدهد حال آن‌که در مواد الحاقی به تعزیراتِ قانون مجازات اینگونه نیست. به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که کشور ما در زمینه حیوانات از قوانین حمایتی قوی برخوردار نیست و با توجه به اینکه گونه‌های مختلفی از گوشت پرندگان و حیوانات در ایران قابلیت استفاده از لحاظ شرعی را ندارد و با توجه به توصیه اسلام به خوش‌رفتاری با حیوانات، ایران باید تلاش کند قوانین محکم‌تری درباره خرید و فروش حیوانات، شکار و صید و نگهداری آنها وضع کرده تا سهم خویش را در نگهداری از حیوانات که جزیی از دنیای ما و متعلق به همگان هستند ایفا کند.
نظری دهید